فلسفه جهان ‏شمولی مناسک حج

مریم جعفری

چکیده:
از جمله چيزهايي كه دلالت بر اهميت فوق‌العاده و منحصر به فرد حج دارد وجود ابعاد مختلف و منافع وسيع و احياناً متضاد حج است كه اين چنين وسعت و گستردگي در هيچ يك از عبادت ديده نمي‌شود و اين از مختصات حج است خداوند متعال در خطاب به حضرت ابراهيم(ع) فرمود: مردم را دعوت به حج نمائيد تا منافع خود را درآن بيابيد. چنانكه مقام معظم رهبري امام خامنه‌اي در اين زمينه فرمود: فريضه حج از جمله تكاليف نادري است كه در آن ابعاد متعدد و متنوع مربوط به زندگي فرد و سلوك جمعي به شكل با شكوه و داراي تأثير عميق در تن و جان انديشه و نيز در منش و روش آدمي گنجانده شده و درست گذاردن آن مي‌تواند او را به توفيقات بزرگي در همه عرصه‌هاي مادي و معنوي نائل سازد. از آنجا که حج، جبهه‏ای حق در سرزمینی با جبهه باطل قرار گرفته است انجام فریضه حج برای شیعیان هم چون جهاد در راه خداست لذا اهمیت پرداختن به فریضه حج و اقدامات هدفمند برای مقابله با جبهه باطل نیز کمتر از جهاد نیست. هر سال به دلیل حضور میلیونی حاجیان تمتع و البته انجام هم‏زمان مناسک توسط آنها، در مسیرهای منتهی به رمی جمرات ازدحام شدید رخ می‌دهد. اما نکته‌ای که وجود دارد تدبیر رژیم سعودی برای ساماندهی این اوضاع است. مساله‌ای که در چندین سال اخیر بسیار کمرنگ دیده شده است. آنقدر کمرنگ در نهایت تبدیل به فاجعه‌ای مرگ‏بار، غم‏بار و فراموش‌نشدنی می‏شود.
کلمات کلیدی: فلسفه حج، اسلام، مذهب شیعه، اهل سنت، امنیت زائران.
مقدمه:
حج يكي از واجبات الهي است كه در تمام ايام عمر يك‏بار با شرائط خاصي واجب مي‌شود و اين آيه از آياتي است كه دلالت بر وجوب حج دارد اما نحوه بيان وجوب حج در آيه 97 آل عمران: "فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ " بگونه‌اي است كه در هيچ يك از واجبات ديگر به چشم نمي‌خورد، بيان وجوب حج در اين آيه مانند بيان وجوب نماز و زكات نيست بلكه به منزله ميثاق و عهد الهي است كه بر گردن همه انسان‏ها گذاشته شده است از اين رو تعبير وجوب حج به سياق خطاب امري آن‏گونه كه در مورد ساير عبادات بيان شده، نيست بلكه در قالب ميثاق و عهد مخصوص الهي با اسم جلاله در حالي‏كه مقدم بر متعلق خود گرديده بيان شده است كه در هيچ يك از عبادات ديگر نمونه ندارد. حج پيمان و عهدي است ميان خداوند و بندگان او كه به هر طريق شده بايد از عهده آن برآيند و به هيچ وجه از انسان‏هاي مستطيع ساقط نمي‌شود و اگر خودش معذور شد بايد نائب بگيرد بطوري كه اين عهد و ميثاق با مرگ هم ساقط‌شدني نيست. نكته قابل توجه ديگر در اين آيه اين است كه بجاي "لم يحج" يا "من ترك الحج" از كلمه "كفر" استفاده شده است و بدين طريق ترك حج مساوي با كفر عملي معرفي شده است و چنين تعبير در مورد هيچ ترك واجبي در آيات قرآن نمونه ندارد.[1]
يكي از گنجينه‏هاي نهفته در كلام الهي، مراسم باشكوه حج است كه هر چه بررسي و تحقيق در اطراف آن بيشتر گردد، معارف و رموز و اسرار آن آشكارتر مي‏گردد. حضرت امام خميني (ره) احياگر حج ابراهيمي در پيامي به حجاج بيت الحرام فرمود: انديشمندان و غواصان و درد آشنايان امت اسلامي اگر دل به درياي معارف آن بزنند، از صدف اين دريا گوهرهاي هدايت و رشد و حكمت و آزادگي را بيشتر صيد خواهد نمود و از زلال حكمت و معرفت آن تا ابد سيراب خواهند گشت [2]. پيامبر گرامي اسلام در يك بيان نوراني حج را عصاره اسلام و معادل شريعت دانسته است [3]. پس حج نمونه و مدل كوچكي از اسلام بزرگ است. گويا خداوند متعال اراده نموده كه اسلام را در همه ابعادش در يك عبادت جاي دهد تا حاجي كل اسلام را يك‏باره تجربه نمايد .مرحوم صاحب جواهر در دایره المعارف فقهي شيعه آورده است که هيچ چيز با حج برابري نمي‌كند[4].
سخن گفتن و قلم زدن پيرامون فريضه‏اي كه آيينه تمام نماي اسلام و جلوه‏گاه شريف است كاري بس دشوار بلكه تمام نشدني است. هم‏چنان كه رئيس مذهب شيعه حضرت جعفربن محمد الصادق (ع) در پاسخ سوال زاره (يابن رسول الله چند سال است از شما درباره حج مي‏پرسم شما پاسخ می‏فرمائید) فرمود اي زاره خانه‏اي كه دو هزار سال پيش از آدم به سوي آن حج گزارده مي‏شود آيا مي‏شود مسائل آن در عرض چهل سال پايان پذيرد؟! [5].
در تحقیق حاضر بدلیل اهمیت حج و سوء تدبیر مسئولین عربستانی و وقوع حوادث در مناسک حج طی سال‏های گذشته، به تشریح فاجعه منای سال 94 پرداخته سپس خدمات کنسولی و رفاهی عربستان در موسم حج برای زائران ایرانی همچنین امکان ارائه خدمات از طریق ایران به زائران ایرانی در موسم حج مورد بررسی قرار می‏گیرد.

- فلسفه حج در بیان امام علی(ع):
امام على(ع) در آخرین فرازهای خطبه اول نهج البلاغه اشارات پر معنایى به فلسفه و اسرار حج فرموده است. در روایات اسلامى نیز تعبیرات آموزنده و سازنده‏اى در این زمینه دیده مى‏شود و از مجموع آن‏ها مى‏توان گفت که این مناسک بزرگ در حقیقت داراى چهار بعد است: بُعد اخلاقى و عبادى، بُعد سیاسى و اجتماعى، بُعد فرهنگى و بُعد اقتصادى:
در بُعد اخلاقى و عبادى که مهم‏ترین فلسفه حج را تشکیل مى‏دهد تربیت نفوس و تهذیب اخلاق و تقویت پایه‏هاى تقوا و اخلاص مطرح است. تعبیر معروفى در احادیث اسلامى آمده که مى‏گوید: «یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْیَتِهِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ اُمُّهُ»؛ (کسى که حجّ خانه خدارا -از روى اخلاص و توجه و با حفظ آداب و اسرار آن- انجام دهد از گناه پاک مى‏شود همانند روزى که از مادر متولّد مى‏شود) [6]. دلیل روشنى براى تاثیر حجّ بر روح و جان انسان است که او را از همه آلودگی‏ها پاک مى‏کند و آثار گناهانى که یک عمر در دل نشسته است، مى‏زداید و این بزرگ‏ترین فایده‏اى است که نصیب زوار بیت‏الله‏الحرام مى‏شود. اگر آن‏ها به اسرار اعمال و مناسکى که انجام مى‏دهند دقیقاً توجه داشته باشند، هر گامى که برمى‏دارند گامى به سوى خدا نزدیک‏تر مى‏شوند و معبود و محبوب حقیقى را در همه جا حاضر مى‏بینند. آرى حج یک تولّد دوباره است. کسانى که حج را با تمام وجودشان درک مى‏کنند آثار معنوى و روحانى آن را تا پایان عمر در دل خویش احساس مى‏کنند و شاید به همین دلیل است که حج، یک‏بار، در تمام عمر واجب شده است.
در بُعد سیاسى و اجتماعى، هرگاه این مراسم آن‏گونه که اسلام دستور داده و ابراهیم بت‏شکن، جهانیان را به آن فرا خوانده انجام گیرد، سبب عزت مسلمین و تحکیم پایه‏هاى دین و وحدت کلمه و مایه قدرت و شوکت در برابر دشمنان و برایت از مشرکین جهان خواهد بود. این گنگره عظیم الهى که هر سال در کنار خانه خدا تشکیل مى‏شود، بهترین فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نیروهاى خویش و تقویت پیوند برادرى و خنثى کردن توطیه‏هاى دشمنان و باطل کردن نقشه‏هاى شیطانى آن‏ها مى‏دهد. مجموعه‏اى این چنین فراگیر و همگانى با انگیزه‏هاى بسیار والاى معنوى در دنیا بى‏نظیر است. افسوس که مسلمانان هنوز قدرت عظیم حج را درنیافته‏اند وگرنه هر سال مى‏توانستند در زیر سایه حج، بزرگ‏ترین خدمت را به اسلام و شدیدترین ضربه را بر پایه کفر بزنند، به همین دلیل در بعضى از روایات اسلامى آمده است: «لا یَزالُ الدّینُ قایِماً ما قامَتِ الْکَعْبَهُ»؛ (آیین اسلام برپاست تا کعبه برپاست) [7]. گویا بعضى از دشمنان قسم خورده اسلام به خوبى قدرت عظیم حج را در مسایل سیاسى دریافته‏اند که شدیدترین موضع‏گیرى را در برابر آن داشته‏اند. «گلادستون» نخست وزیر سیاست‏مدار انگلستان در گفتار معروفى در مجلس عوام آن کشور گفت: «مادام که نام محمّد در مناره‏ها (صبح و شام) به عظمت یاد مى‏شود و قرآن برنامه زندگى مسلمانان است و حج (هر سال با شکوه تمام) برگزار مى‏گردد، جهان مسیحیّت در خطر بزرگى است و ما از اصلاح جهان -البته اصلاح از دیدگاه خودشان که مساوى با استعمار است- عاجز خواهیم بود» [8]. در بعضى از نقل‏ها جمله‏هاى دیگرى نیز بر آن افزوده شده و آن این است که «گلادستون» در ذیل این سخن افزود: «بر شما سیاست‏مداران مسیحى واجب است که نام محمّد را از اذان مسلمانان حذف کنید و یاد او را از خاطره‏ها ببرید و قرآن را بسوزانید و کعبه را ویران کنید». این جمله نیز معروف است که یکى از رجال مسیحیّت و غرب مى‏گوید: «واى بر مسلمانان اگر معناى حج را نفهمند و واى بر دیگران اگر مسلمانان معناى حج را بفهمند. بدیهى است آن‏ها براى ویران کردن کعبه هرگز موفق نمى‏شوند ولى مى‏تواند در صورت غفلت مسلمین، احکام اسلام را از بین ببرند و حج را از محتوا خالى کنند.
در بُعد سوم یعنى بُعد فرهنگى همان‏گونه که در اخبار اسلامى نیز آمده این مراسم بزرگ سبب مى‏شود که آثار رسول‏الله و ائمه معصومین (ع) از آن اجتماع بزرگ به همه جاى دنیا پخش شود و حضور دانشمندان بزرگ اسلامى از تمام کشورها -اعم از علماى بزرگ دین و اساتید فنون دیگر و گویندگان و نویسندگان که همه ساله عده‏اى از آنان از تمام جهان اسلام در این مراسم شرکت مى‏کنند- فرصت خوبى براى مبادله افکار و اطلاعات و دانستنی‏ها و احیاى آثار رسول الله(صلى الله علیه وآله) و ائمه دین (ع) به آن‏ها مى‏دهد.
در بُعد چهارم یعنى فلسفه اقتصادى حج، در روایات اسلامى نیز اشاره شده است که حج مى‏تواند قدرت اقتصادى مسلمین را بیشتر کند و از تنگناهاى مالى برهاند. ممکن است افرادى تصور کنند که حج را با مسایل اقتصادى چه کار، ولى هنگامى که به این نکته دقت کنیم که خطرناک‏ترین مشکل مسلمانان امروز وابستگى اقتصادى آن‏ها به بیگانگان است چه مانعى دارد که در کنار مراسم حج، کنگره‏ها و سمینارهاى بزرگى از اقتصاددانان جهان اسلام تشکیل شود و به عنوان یک عبادت الهى و نجات مسلمین از چنگال فقر و وابستگى به بیگانگان، درباره مشکلات اقتصادى جهان اسلام بیندیشند و طرح‏هاى سازنده‏اى تهیه کنند؟ مساله، جنبه شخصى ندارد که سر از دنیاپرستى بیرون آورد، بلکه هدف تقویت کل جهان اسلام و نجات از فقر و خدمت به عظمت مسلمین است [9].
از آنچه در بالا آمد عمق کلام امام على(ع) در خطبه اول نهج البلاغه -که حجاج خانه خدا را به فرشتگان طواف کننده گرد عرش الهى تشبیه مى‏کند و این مراسم را سبب گردآورى انواع سودها در این تجارت خانه بزرگ الهى مى‏شمرد- روشن مى‏شود و شاید به همین دلیل است که در این بخش از خطبه، تنها انگشت روى حج بیت‏الله‏الحرام گذارده شده است، چرا که عبادتى است اجتماعى و همگانى که دنیا و آخرت و اخلاق و معنویت و عظمت و شوکت و قدرت در آن جمع است [10].

- تفاوت دیدگاه‏های شیعه و اهل سنت در مورد مناسک حج:
برخی از مهم‌ترین تفاوت‏های فقهی میان شیعه و سنی در مسئله حج، عبارت است از: محرمات احرام، وقوف در عرفات، و نماز طواف.
1) محرمات إحرام:
شيعه اماميه معتقد است؛ حج‌گزار و يا عمره‌گزار، پس از پوشيدن لباس احرام، نيت و گفتن لبيک، مُحرم می‌شود و بايد تا پايان اعمال حج و يا عمره، از كارهايى كه بر مُحرم حرام است پرهيز كند؛ مانند شكار حيوان صحرايى، ‏آميزش يا هرگونه استفاده شهوانى ديگر، استعمال بوی خوش و ... [11]. شيعه‏ اماميه پوشاندن صورت را براى مرد در حال احرام حرام نمی‌داند و پوشاندن صورت برای زنان حرام می‌داند؛ در عین حال براى رو گرفتن از نامحرم، جایز است چادر يا جامه را كه به سر افكنده؛ پايين بيندازد [12]. شافعيه و حنابله، از مذاهب اهل سنت همانند شیعه فتوا می‌دهند [13]، اما مذاهب حنفيه و مالكيه، پوشاندن صورت براى مرد و زن را در حال احرام حرام می‌دانند [14]. و درباره پوشاندن صورت برای زنان می‌گویند: اگر بيگانه در حال نگاه كردن به او است و يا آنكه زن زيبا باشد؛ جائز است صورت خود را بپوشاند [15].
2) وقوف در عرفات:‏
شيعه اماميه می‌گوید: وقوف در عرفات از ظهر روز نهم ذی‌الحجه تا مغرب، از اركان حج است و كسى كه اين وقوف را درک نكند حج او باطل می‌شود. آنچه ركن است، مقدارى در سرزمين عرفات بماند، هرچند خيلى كم باشد؛ پس اگر هيچ به عرفات نرود، ركن را ترک كرده‏ است [16]. اما مذاهب اهل سنت، در وقت آن اختلاف نظر دارند؛ مذهب مالکیه وقت آن‌ را لحظه‏اى‌ از غروب شب دهم تا سحرگاه روز عيد [17] و مذهب حنابله از سحرگاه روز نهم ذی‌الحجه تا سحرگاه روز عید می‌دانند [18]، و مذاهب حنفیه و شافعیه، از زوال خورشيد روز نهم ذی‌الحجه تا فجر روز دهم، هرچند لحظه‌اى حضور داشته باشد [19].
3) نماز طواف:‏
از جمله واجبات عمره و حج در فقه شيعه، نماز طواف است. طواف كننده بعد از اتمام طواف عمره و طواف حج، دو ركعت نماز -مثل نماز صبح- می‌خواند [20]. اما فقهاى اهل تسنن در مورد حكم نماز طواف دو نظريه مختلف داده‌اند: الف) مذاهب شافعی‌ها و حنبلی‌ها نماز طواف را از مستحبات طواف می‌دانند. بنابراين، نه تنها واجبى به نام نماز طواف را در حج قبول ندارند، بلكه استحباب آن‌ را در ضمن طواف می‌دانند و لذا می‌گويند: از جمله مستحبات طواف، خواندن دو ركعت نماز است. شافعی‌ها معتقدند كه آن دو ركعت نماز هم لازم نيست حتماً به نيت نماز طواف باشد، بلكه هر نمازى اگرچه نماز واجب (مثلاً نماز صبح) يا نماز نافله باشد، كافى است. ولى در هر حال مستحب است بلافاصله بعد از طواف بخواند [21]. ابن‏رشد می‌گويد: فقها اجماع دارند بر اينكه: از مستحبات طواف است كه بعد از آن، دو ركعت نماز خوانده شود [22]. ب) مذاهب مالكيه و حنفيه خواندن دو ركعت نماز، بعد از طواف را از واجبات طواف می‌دانند. مالكيه تصريح می‌نمايند كه: نماز طواف جزئى از طواف است [23].‏
4) رمى جمره عقبه‏
يكى از احكام منا و از جمله واجبات حج در روز عيد قربان (دهم ذی‌حجه) به اتفاق فقهاى شيعه [24] و سنى [25]، رمى جمره عقبه است. و وقت انداختن ريگ بر "جمره عقبه" نزد فقهاى شيعه، از طلوع آفتاب روز دهم است تا غروب آن و اگر فراموش كرد، تا روز سيزدهم می‌تواند بجا آورد [26]. ‏اما در كيفيت انداختن ريگ‌ها به جمره و وقت انداختن آن ميان فقهاى شيعه و سنى تفاوت نظر هست از اين‌رو در اين موارد توضيح می‌دهيم: گفته شد كه رمى "جمره عقبه" بايد در روز عيد انجام پذيرد ولى فقهاى اهل سنت در اين نكته اتفاق نظر دارند كه پيش از ظهر روز عيد -از طلوع خورشيد تا ظهر- وقت مستحب آن است [27].
اما درباره وقت ادای آن، حنفیه و مالکیه از مذاهب اهل سنت وقت اداى آن ‌را از طلوع فجر روز عيد تا فجر روز بعد می‌دانند [28] و حنابله از فقهاى معاصر آن‏ها نيز گفته‌اند: سزاوار است كه رمى جمره عقبه در روز انجام گيرد -نه در شب- و مدت آن تمام روز است تا غروب [29]. از نظر فقهاى شيعه كيفيت انداختن سنگ به جمرات به شكل مزبور؛ يعنى انداختن سنگ‏ريزه به كمک انگشت ابهام و سبابه، مستحب است نه واجب [30]. اما اهل سنت در كيفيت انداختن ريگ گفته‌اند: لازم است به طور "خَذْف" باشد؛ يعنى سنگ را روى انگشت ابهام بگذارد، و سپس با ناخن انگشت سبابه آن‌ را پرتاب كند [31].

- فاجعه منای سال 1394
بررسی‏های نهائی که تا به امروز انجام شده نشان می‏دهد در اثر سوء تدبیر مسئولان عربستان، فاجعه منا در ۲ مهر ۱۳۹۴ برابر با ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵ میلادی و ۱۰ ذیحجه ۱۴۳۶ قمری هم‏زمان با عید قربان در مراسم رمی جمرات در خیابان ۲۰۴ نزدیک تقاطع آن با خیابان ۲۲۳، در منطقه منا، شهر مکه، عربستان سعودی رخ داده است. ازدحام حجاج باعث کشته شدن دست‌کم ۲۲۳۶ نفر شد. هنوز آمار دقیق تلفات این حادثه رسماً اعلام نشده است. مقامات رسمی عربستان ۲ روز پس از وقوع حادثه تعداد جانباختگان را ۷۶۹ نفر اعلام کردند. بر اساس مجموع آمار استخراج‌شده از گزارش‌های جداگانه کشورها، تعداد فعلی جانباختگان ۲۴۳۱ نفر است.
تعداد جانباختگان ایرانی در این حادثه ۴۶۴ نفر اعلام شده که تمامی مفقودان حادثه تا تاریخ ۱۶ دی ۱۳۹۴ شناسایی شدند و ۴۲ قربانی دیگر در قبورالشهدای مکه دفن شده‌اند. در پی این حادثه، ۳ روز عزای عمومی توسط مقام معظم رهبري امام خامنه‌اي در ایران اعلام شد. این حادثه منجر به برآشفتگی طایفه‌ای بین دو دشمن منطقه عربستان سنی و ایران شیعه شد که یکی از دلایل اساسی این برآشفتگی روابط، ناآرامی‌های خاورمیانه مانند جنگ داخلی سوریه و جنگ داخلی یمن بوده است. ایران با ۴۶۴ جانباخته، بیشترین کشته شناسایی‌شده را در آسیا داشته‌است. بر اساس آمار به دست آمده، کشور مالی با ۳۱۲، نیجریه با ۲۷۴، مصر با ۱۹۰، بنگلادش با ۱۳۷ و اندونزی با ۱۲۹ جانباخته پس از ایران بیش‏ترین تلفات را داشته‌اند.
این واقعه مرگبارترین رویداد تاریخ حج است. واقعه سال ۱۹۹۰ دیگر حادثه حج با بیش از هزار کشته بود که در آن ۱۴۲۶ زائر جان باختند. رویداد سال ۱۹۹۰ هم در مسیر رمی جمرات اتفاق افتاد. رمی جمرات چندین بار دیگر نیز چندصد کشته به‌جا گذاشته‌است؛ از جمله، در سال ۲۰۰۶ میلادی، بیش از ۳۶۰ نفر از حجاج بر اثر ازدحام جمعیت هنگام اجرای مراسم رمی جمرات کشته شدند. این واقعه در پی مذاکرات سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران با مسئولان عربستان، به دلیل "استمرار کارشکنی‌های دولت سعودی" منجر به لغو شدن سفر حج برای ایرانیان در سال ۱۳۹۵ شد.
کم‏ترین آمار گزارش شده از تلفات ۲۲۳۶ نفر است درحالی که خبرگزاری آسوشیتد پرس کشته شدن ۲۴۲۶ نفر را تأیید کرده است. رسانه‌های ایرانی نیز به نقل از سعید اوحدی، رئیس سازمان حج و زیارت، شمار کلی جانباختگان را حدوداً ۷۷۰۰ نفر گزارش کرده‌اند و با استناد به آمار غیررسمی و مشاهدات میدانی اعلام کرده‌اند این آمار به بیش از ۸۰۰۰ نفر خواهد رسید.
برخی پایگاه‌های خبری در تاریخ ۲۳ مهر ۱۳۹۴ آمار جانباختگان فاجعه منا را به استناد سندی که ادعا می‌شود از وزارت بهداشت عربستان افشا شده، ۷۴۷۷ نفر اعلام کردند. پایگاه خبری مصری البدیل نیز این آمار را تأیید کرده است [32].
- دلایل گزارش شده از حادثه منا:
روزنامه الدیار، حرکت کاروان محمد بن سلمان، جانشین ولیعهد سعودی، پسر شاه و وزیر دفاع سعودی در مرکز مِنا، علت احتمالی تغییر حرکت زائران کعبه در سرزمین منا گفته است. سرلشکر منصور الترکی سخنگوی رسمی وزارت کشور عربستان، در پاسخ به این مسئله گفت: بعضی‌ها تلاش می‌کنند که حادثه ازدحام در منا را به عبور کاروان‌ها نسبت دهند؛ و این اولین‌بار نبوده و درست نیست و هیچ ربطی بین بخش‌های اقامت مسؤلان عالی‌رتبه و بین مکان این حادثه وجود ندارد. برنامه‌ریزی ما بسیار دقیق است و تمامی اماکنی که مربوط به ادای رسوم حج می‌شود را در بر می‌گیرد. هر سال با مسؤلان کاروان‌های عازم حج کشورهای گوناگون تقسیم کار می‌کنیم و برای توضیحات در مورد برنامه رمی جمرات که طرح‌ریزی کرده‌ایم، با آنان کنفرانس برگزار می‌کنیم و حوادث در لحظه روی می‌دهد و اگر به کم‌کاری و خللی در برنامه‌هایمان مواجه شدیم در برطرف کردن آن درنگ نمی‌کنیم. رسانه‌های ایرانی، ویدیویی در یوتیوب با عنوان "عبور کاروان امیر خالد فیصل، امیر منطقه مکه از منا"، که در سه سال قبل از این حادثه در آن سایت بارگذاری شده ‌بود را برای پوشش تصویری این خبر به نمایش گذاشتند.
مقامات عربستان، اعلام کردند که ازدحام و تبعیت‌نکردن زائران از دستورالعمل‌ها علت اصلی حادثه بوده‌است، فارس نیوز می‌نویسد، بسته‌شدن یک مسیر و هدایت زائران به مسیری که درِ آن بسته بود، نشان می‌دهد علت اصلی حادثه، تصمیم غلط برگزارکنندگان مراسم بوده‌است.
به گفته یک شاهد عینیِ ایرانی، حادثه در خیابانی که عمدتاً ایرانی‌ها، آفریقایی‌ها، هندی‌ها و پاکستانی‌ها به سمت جمرات حرکت می‌کنند کاملاً وضعیت غیرعادی محسوس بوده و به‌هم‌خوردن حال حجاج از ازدحام، ترافیک، نبودِ آب آشامیدنی و بسته‌بودن راه‌های خروجیِ خیابان به‌سمت جمرات شرایط ایجاد مرگ حجاج را رقم زد.
روزنامه الشرق‌الاوسط، به نقل از یکی از مسئولان کاروان حج ایران، که نامش را افشا نکرده، نوشته‌است: در روز حادثه ۳۰۰ زائر ایرانی بدون توجه به برنامه‌ریزی‌ها عازم مراسم رمی جمرات شده‌اند و برخورد آن‏ها در خیابان ۲۰۴ با زائرانی که طبق برنامه و در کاروان‌های خود عازم مراسم رمی جمرات شده‌اند، باعث این حادثه بوده است. این ۳۰۰ زائر ایرانی برخلاف برنامه‌ریزی‌ها در روز حادثه به چادرهای محل استقرار خود نرفته‌اند و مستقیماً و سرخود عازم مراسم رمی جمرات شده‌اند که این اقدام آن‌ها باعث ایجاد اختلال و برخورد دو گروه در مسیر متفاوت در خیابان ۲۰۴ شده است. خبرگزاری فارس در پاسخ می‌نویسد: کسانی که در سال‏های اخیر در حج تمتع حضور داشته‌اند بخوبی می‌دانند که اصلاً راه بازگشت به عقب وجود ندارد؛ لذا امکان نداشته که ۳۰۰ ایرانی برعکس بقیه حرکت کنند. گذشته از این، این حادثه در صبح روز عید اتفاق افتاد، یعنی هنوز کسی رمی نکرده بود که بخواهد بازگردد. چرا حجاج ایرانی باید بر عکس بقیه حرکت می‌کردند و رمی نکرده بازمی‏گشتند؟! این خبرگزاری در ادامه می‌نویسد: در سال‏های گذشته امکان حرکت معکوس وجود نداشت و راه‌های رفت و برگشت نیز از هم جدا بود. آیا امسال این امکان وجود داشت؟ هرگز امکانی برای بازگشت و خلاف دیگران حرکت کردن نبود. ضمن اینکه محل وقوع فاجعه تقریباً در اواخر منا قرار دارد و دلیلی هم برای بازگشت کسی نبوده است. همه برای رمی به سمت جمره می‌رفتند. روزنامه آفرینش در پاسخ به این مسئله می‌نویسد: مگر نیروهای امنیتی و انتظامی سعودی در آنجا چه کار می‌کرده‌اند که یک عده توانسته‌اند به قول سعودی‌ها سرخود حرکت کنند؟ مگر نه این است که مأموران سعودی در آن روز، وظیفه‌ای جز برقرار نظم و جلوگیری از حرکت‌های خارج از نظم ندارند؟ از همه این‌ها گذشته، با توجه به وجود ۲۴ ساعته دوربین‌های مداربسته در تمام مسیر، اگر واقعاً این‏گونه است، فیلم‌های مربوطه را پخش کنند.
سی‌ان‌ان تداخل بین گروه حاجیانی که از رمی جمرات بازمی‌گشتند و کسانی به سمت آن می‌رفتند و فشاری که این دو دسته از طریق هل‌دادن به هم وارد می‌کردند را علت وقوع این حادثه عنوان کرده‌است. هم‌چنین، عجله‌داشتن حجاج برای رفتن به رمی جمرات در ساعات آغازین روز و جمعیت زیاد و گرمای شدید (۴۳ درجه) از عوامل مؤثر بر وقوع این فاجعه یاد شده‌است.
وال‌استریت جورنال ، طی گزارشی از به‌هم‌ریختگی وزارت حج عربستان به‌عنوان مسئول اصلی برگزاری مراسم حج و استعفای دست‌کم پنج تن از مقامات ارشد وزارت حج در چند ماه گذشته به‌علت اختلافات داخلی با معاون وزیر جدید خبر داده‌ است. به نوشته این روزنامه، این مقامات، که ده‌ها سال تجربه داشته‌اند، اعضای واحدی موسوم به واحد اعزام بوده‌اند، که وظیفه‌اش سازماندهی حرکت زوار از مِنا به جمرات است [32].
به گزارش پایگاه تحلیل خبری صراط، صبح روز پنجشنبه درحالی‌که حاجیان کشورهای مسلمان به سوی رمی جمرات حرکت می‌کردند ارتش سعودی به دلایل نامعلوم و بدون هماهنگی قبلی دو مسیر رمی جمرات را بست. زائران مجبور شدند از مسیرهای دیگر تردد کنند. آنهایی که به انتهای خیابان رسیده بودند با انسداد انتهای مسیر مواجه شدند در حال بازگشت بودند که با سیل عظیم جمعیتی که برای رمی جمرات به محل انجام مناسک می‌رفتند برخورد کردند. سپس آن‏ها به مسیر باریک و کوچکی هدایت شدند که باید از دروازه‌ای کوچک عبور می‌کردند و همین امر موجب برخورد و ازدحام شدید در ورودی این مسیر شد و فاجعه منا را رقم زد [33].

- توضیح طراح مسیرهای منا درباره حادثه:
خبرنگار بین الملل تیتر طی مصاحبه‏ای که با آقای "کیت استیل" - دکترای علوم جمعیت و ازدحام شناسی از دانشگاه متروپولیتن منچستر مولف کتاب "مقدمه‏ای بر علم ازدحام"- طراح و معمار بخش اعظمی از ساختمان منا و مسیرهای منتهی به رمی جمرات داشت، آقای کیت استیل اظهار کردند که طراحی پل‏ها و مسیرهای منتهی به منا هیچ ایرادی نداشته و ندارد. وزیر بهداشت عربستان "خالد ال فلیح" دلیل بروز این تراژدی را عدم توجه زائرین به تابلوهای راهنما اعلام کرده است. این امری بسیار اشتباه است. حادثه اصلی در خیابان 204 منا اتفاق افتاد. راه‏های منتهی به منا یک طرفه طراحی شده‏اند. یک راه برای زائرین به سمت رمی جمرات و راه کناری برای زائرین در حال برگشت. هر سال جمعیتی بیش از دو میلیون نفر از این مسیرها برای انجام اعمال مذهبی عبور می‏کنند. یک مسیر رفت و یک مسیر برگشت. اشتباه در کجا اتفاق افتاده است. زمانی که یک مسیر رفت مسیر برگشت هم شده است. یعنی ازدحام جمعیتی که برای رفتن به منا تلاش می‏کردند با ازدحام جمعیتی که از منا برمی‏گشتند روبرو می‏شوند. با همکار و دوست خودم "مداوی الرشید" در دانشگاه عربستان، مکالمه تلفنی در این خصوص داشتم. ایشان از نزدیک موضوع را کارشناسی کرده بودند و با بنده موافق بودند. به گفته ایشان نیروها و مقامات عربستانی در آنجا حضور داشتند اما گیج و سرگردان از ازدحام جمعیت. در 25 سال گذشته نظیر چنین تراژدی را نداشته‏ایم. واقعا متاسف شدم، مسیر 204 یکی از شلوغ‏ترین مسیرها در مابین مسیرها است. من بارها به مقامات عربستانی تذکر داده بودم که این مسیر نبایستی بیش از ظرفیت خود زائر داشته باشد. حالا چه برسد به این که مسیر دو طرفه شود. ما در مسیرهای خود با یک طرفه بودن آن مشکل داشتیم و گاهی اوقات مسیرهای یک طرفه هم تلفات می‏داد. حالا چه برسد به این که دوطرفه شود. دلیل دوطرفه شدن مسیر را به یقین هنوز نمی‏دانم. مطالب مختلفی در این باره شنیده‏ام اما چون مطمئن نشده‏ام از بازگو کردنشان امتناء می‏کنم. اما در یک جمله بگویم: دلیل هرچه که بوده است صراحتاَ یک جنایت بوده است. در مصاحبه‏های خود با رسانه‏های دیگر هم اشاره کردم که ازدحام جمعیت و ظرفیت در موارد مختلف نتایج یکسانی دارد: تلفات و مرگ. سال 1989 استادیوم فوتبال "هیلزبورگ"، جمعیتی بالغ بر 96 نفر به دلیل ظرفیت بیشتر استادیوم کشته شدند. فستیوال 2010 آلمان به دلیل ازدحام جمعیت که بیشتر از ظرفیت خیابان مورد نظر بود 21 نفر کشته داد.
همچنین آقای کیت استیل اظهار کردند زمانی که مسیر یا پل یا معبری در حال طراحی است، المان‏های روانشناسی نیز در آن صورت می‏گیرد. ما معماران از روانشناسان نیز کمک می‏گیریم. برای مثال در زمان ساخت یک تونل یا پل جمعیت احتمالی عابران در دقیقه، ظرفیت سازه در زمان حادثه و واکنش نسبت به آن را نیز محاسبه می‏کنیم. چرا که انسان‏ها در زمان حادثه و یا بحران کاملاَ "بی ذهن" می‏شوند. به عبارت ساده‏تر زمانی که اتفاقی در بین یک جمعیت در فضای بسته روی می‏دهد اکثر انسان‏های حاضر در آن اتفاق "بی ذهن" شده و به صورت غیرارادی به فکر فرار و نجات خود هستند که این پدیده روانشناسی فضای بیشتری را برای فرار از آن موقعیت می‏طلبد که نتیجه آن له کردن، ضربه زدن و از روی هم رد شدن خواهد بود. تراژدی که متاسفانه در منا رخ داد. در هر یک متر مربع 6 تا 7 نفر به سختی می‏توانند نفس بکشند. آن‏هم به صورت ایستاده و بدون هرگونه حادثه و استرس. حالا تراژدی میلیونی رمی جمرات را در نظر بگیرید. هزاران نفر در یک مسیر روبروی یکدیگر. دلیل دو طرفه شدن یک مسیر یک طرفه هر چه که بوده، به عدم مدیریت صحیح و عدم کفایت مسئولین حاظر بر می‏گردد. اما بالاخره آن مسیر بایستی برای سه میلیون نفر جمعیت طراحی و ظرفیت نگاری شود نه دو میلیون نفر [33].

- تحلیل دکتر حسن هانی‏زاده کارشناس مسائل منطقه از فاجعه منا:
حوادث اخیری که در مکه و منا رخ داد و منجر به کشته شدن صدها حاجی از سراسر جهان اسلام شد، نشان داد، که رژیم آل سعود از توانایی لازم برای مدیریت حجاج بیت الله الحرام و تقدیم امکانات رفاهی و امنیتی برای حجاج بیت الله الحرام برخوردار نیست. عربستان سعودی در طول ده‏ها سال گذشته مخصوصاَ در طول هشتاد سال گذشته همواره با حوادث دردناکی در مناسک حج مواجه بوده است و این امر نشان می‏دهد که رژیم آل سعود نمی‏تواند امور حج را از طریق برنامه‏ریزی دقیق مدیریت کند. عامل انسانی در بروز این‏گونه حوادث کاملاَ دخیل است و رژیم عربستان به خاطر بستن گذرگاه‏های منتهی به منطقه رمی جمرات در منا برای عبور کاروان شاهزاده محمدبن سلمان وزیر دفاع عربستان موجب شده این گذرگاه‏ها بسته شود و هجوم حجاج برای رمی جمرات و خارج شدن از منطقه به بروز این حادثه منجر شد. در بُعد دیگری رژیم عربستان به دلیل مشغول شدن در مسائل منطقه مثل بمباران مردم یمن و نقش تخریبی در سوریه و عراق موجب شده است که بیش‏ترین نیروهای امنیتی و نظامی عربستان متوجه خارج از عربستان شوند و از کنترل وضعیت حجاج غافل بمانند. رژیم آل سعود در طول سال‏های گذشته نسبت به تامین امنیت حجاج بیت الله الحرام همواره اهمال داشته است همچنین سوء مدیریت عربستان و دخالت کشورهای اسلامی منجر به اتفاقات ناگوار و حوادث جبران ناپذیر در منطقه شده است.

- بندهای منفی که امسال عربستان به تفاهم‏نامه حج ایران و عربستان اضافه کرد:
1) محدودیت در استفاده‌ زائران ایرانی از هواپیمای شرکت‌های داخلی.
2) صدور ویزا.
3) ممنوعیت نصب پرچم جمهوری اسلامی ایران در ساختمان‌های محل اسکان زائران ایرانی و همچنین در مسیر حرکت زائران.
4) اعمال محدودیت در تعداد درمانگاه‌های ایران در عربستان هنگام موسم حج، اعمال محدودیت در انتقال دارو برای استفاده‌ زائران ایرانی در عربستان، اعلام جزئیات اطلاعات پزشکان ایرانی اعزامی به حج و همچنین تعیین ظرفیت برای پزشکان.
5) عربستان استقرار چادرهای امداد و نجات ایرانی‌ها را در مسیر جمرات و مشعر، ممنوع و تاکید کرد که درمانگاه‌های ایرانی باید مجوز استقرار داشته باشند.
6) اعلام اسامی اعضای بعثه مقام معظم رهبری و ستاد سازمان حج و زیارت که به حج اعزام می‌شوند، به همراه پست اجرایی و سوابق آن‏ها.
7) استفاده‌ زائران ایرانی از مچ‌بند الکترونیکی ساخت عربستان و مجوز استفاده از مچ بندهایی که از سوی طرف ایرانی طراحی شود را نمی دهد.
8) زائران ایرانی حق برگزاری هیچ مراسمی را در هتل‏ها ندارند.

- خدمات کنسولی و رفاهی عربستان برای زائران ایرانی
رئیس سازمان حج و زیارت مهندس سعید اوحدی درباره خواسته‌ به‌حق ایران برای استفاده از خدمات کنسولی در هنگام حج، تصریح کرد: امسال به خاطر قطع روابط سیاسی ، سفارت و کنسولگری در این کشور نداریم و حتما در طول حج به طور طبیعی اتفاقاتی می‌افتد، چرا که هر سال احتمال مفقود شدن گذرنامه‌ زائران وجود دارد و باید مرکزی باشد که مجوز خروج برای این زائران صادر کند. اگر زائری حادثه دید، چگونه باید از حق زائر در دادگاه‌ها دفاع شود؟ سال گذشته 40 مورد دستگیری به بهانه‌های واهی صورت گرفت، البته زائران ایرانی بعد از دو سه روز آزاد شدند که عربستان به خاطر آن عذرخواهی هم نکرد اما در هر حال وجود امکانات کنسولی، تضمینی برای تامین امنیت زائران است. رئیس سازمان حج و زیارت افزود: ما در سال‌های گذشته شاهد برخوردهای ناشایستی از سوی سعودی‌ها بودیم. آنها قرآن‌های زائران ایرانی را می‌گرفتند و بارها شاهد بودیم که این قرآن‌ها را پرت می‌کردند. پاسخ وزیر حج به چنین اقدامی این بود که شاهد ورود قرآن‌های تحریف‌شده از سوی زائران برخی کشورها بودیم و پاسخ من به آنها این بود که نمونه‌ای از قرآن اهدایی به زائران ایرانی به امیر مکه و وزیر حج عربستان ارائه شده و ایشان از آن برخورد ناراحت شده‌اند چون شاهد بودند این قرآن با قرآن خودشان تفاوتی ندارد و تحریف نشده است. در خصوص برخورد ناشایست با زائران ایرانی در فرودگاه‏های عربستان افزودند: سال گذشته 150 لپ‌تاپ را از زائران ایرانی جمع کردند و اگر چه آن‏ها را دو سه روز بعد تحویل دادند اما معتقدیم این کارها جز اذیت کردن زائران، معنی دیگری ندارد. ایشان تاکید کردند حج سال آینده را یقینا پیگیری می‌کنیم تا این حق شرعی اقامه شود، حتی سهمیه‌ از دست‌رفته زائران ایرانی که امسال محروم شدند را برای حج بعد پیگیری می‌کنیم. این دولت عربستان بود که زائران ایرانی را از حج محروم کرد. اقدام آن‏ها بسیار قابل تأمل است که باید پاسخگو باشند. همچنین با اشاره به پیگیری دیه جان‌باختگان منا و تاکیدات مقام معظم رهبری مبنی بر زنده نگاه داشتن آن فاجعه بیان کرد: احکام شرعی "قتیل الزحام" که مورد تأیید فقه شیعه و سنی است، تایید می‌کند که کشور میزبان باید از بیت‌المال دیه را پرداخت کند. دولت عربستان باید در این‏باره و البته زمانی که در حال از دست رفتن است، پاسخگو باشد. در مذاکرات، در خصوص دیه‌ شهدای فاجعه منا و وعده دولت عربستان در این‌باره تأکید کردیم که آن‏ها در پاسخ گفتند به این موضوع بعد از دیه حادثه جرثقیل رسیدگی می‌شود.
یکی از موضوعاتی که هیأت اعزامی ایران به عربستان در مذاکره با مقامات سعودی جهت عقد قرارداد حج تمتع 95 بر آن تاکید کرده و آن را خط قرمز خود دانسته‌اند، ارائه خدمات کنسولی به 64 هزار زائر ایرانی حاضر در عربستان است. بهره‌مندی از خدمات کنسولی حق زائران یک کشور محسوب می‌شود چرا که همه ساله اتفاقات مختلف مانند سرقت اموال، گم شدن مدارک شناسایی و گذرنامه، تصادف و فوت به علت کهنسالی موجب می‏شود تا زائران آسیب‏دیده نیاز به این خدمات پیدا کنند.
در سال 93 قرارداد ساخت 3 هتل‌ با حضور نماینده ولی‌فقیه در امور حج و زیارت و سفیر ایران در عربستان در مکه‌مکرمه به امضا رسید که یکی از این تفاهم‌نامه‌ها شامل ساخت هزار و 800 اتاق است که با رعایت ملاحظات ایران توسط شرکت موده ساخته می‏شود.
رئیس سازمان حج و زیارت در سال 93 درباره نحوه خرید خدمات از هتل‌های جدید اظهار داشت که همه این موارد مانند قرارداد مجموعه "دارهادی" در مکه پنج ساله هستند و شرایط مشابهی دارند و طبق این توافقات سرمایه‌گذاری جهت خرید زمین و ساخت هتل‌ها برای عهده طرف سعودی است، اما نقشه‌ها باید به تایید ایران برسد. هم‏چنین از عقد قرارداد ساخت آشپزخانه بزرگی با شرکت بن‌محبوس به ظرفیت 100 هزار پرس غذا در روز در مکه مکرمه خبر داده بود [34].
بندربن محمد حجار وزیر حج عربستان در سال 93 با اشاره به طرح‏های فراگیر برای توسعه ورودی‏های حجاج اعلام کرده بود شهر حجاج در ینبع ساخته می‏شود. طرح‏های توسعه در زمینه حمل و نقل عمومی در سه شهر حج شامل مکه مکرمه، مدینه منوره و جده در حال اجرا بوده است.
اما در حال حاضر باتوجه به روابط ایران و عربستان و خدمات کنسولی، احداث و توسعه خدمات رفاهی در مکه ناممکن می‏باشد.

- نقش سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی:
سازمان کنفرانس اسلامی با 57 عضو از چهار قاره جهان یکی از سازمان‌های بین‌المللی است، اما می‏توان آن را یکی از خنثی‌ترین و منفعل‌ترین سازمان‌های بین‌المللی دانست که حتی در حل مسائل مربوط به خود عاجز بوده است. شاید فاجعه منا را بتوان بهترین و نزدیک‌ترین سند مبنی بر ناکارآمدی سازمان کنفرانس اسلامی دانست؛ فاجعه‌ای که به کشته شدن نزدیک به 7000 نفر از حجاج از کشورهای مختلف مسلمان منجر شد، اما هیچ واکنشی را از سوی این سازمان به‌دنبال نداشت. بر این ناکارآمدی می‌توان انفعال سازمان کنفرانس اسلامی را درباره موضوع فلسطین که یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های جهان اسلام است، افزود به‌گونه‌ای که دولت فلسطین بیش از یک سال است خواستار برگزاری نشست فوق‌العاده سازمان برای بررسی حملات رژیم صهیونیستی به مسجدالاقصی شده، اما هنوز توجهی به این درخواست نشده است. اما در میان این همه انفعال شاهدیم که هرگاه عربستان سعودی برای کوچکترین موضوعی خواستار برگزاری نشست فوق‌العاده این سازمان شده، این جلسه در اسرع وقت برگزار شده است؛ موضوعی که نمونه بارز آن را بتازگی در ماجرای حمله عده‌ای در تهران به سفارت عربستان مشاهده کردیم و می‏توان از آن به عنوان مصداق کامل استفاده ابزاری یک کشور از یک سازمان بین‌المللی یاد کرد.

نتیجه‏گیری:
از آنجایی که حج یکی از مهم‏ترین و شکوهمندترین عبادت‏های اسلامی است پیامبر گرامی خدا (ص) حج را پایه و رکن دین دانسته قرآن تارک آن را کافر شمرده و ابراهیم خلیل (عج) از خداوند خواستار گرایش دل‏ها به این خانه گردیده است، لذا بدیهی است پیمودن چنین مسیری نیاز به معرفت دارد و مقدمه آن دانایی و آموختن اسرار و معارف دریاوار حج و آگاهی یافتن نسبت به اماکن و ویژگی‏های سرزمین وحی است. برای زنده نگه‏داشتن اسلام و تقویت آن لازم است مسلمانان اتحاد داشته باشند و مناسک حج، مکان و زمان این اتحاد بزرگ را فراهم می‏کند و تا وقتی که مذاهب اسلام به اهمیت و ضرورت آن پی نبرند نمی‏توانند از آن بهره ببرند. در نتیجه تلاش برای ایجاد هماهنگی و اتحاد مسلمانان وظیفه هر مسلمانی است اما باید به این نکته هم توجه داشت که نباید امنیت ملتی را به خطر انداخت. برای جلوگیری از خطرات احتمالی در مناسک حج سال‏های بعد لازم است سران کشورهای اسلامی کنفرانس‏هایی مبنی بر مدیریت صحیح مناسک حج برگزار کنند و تدابیری جهت مدیریت و سازماندهی اجتماع بزرگ مسلمانان جهان صورت گیرد. همچنین از بانک توسعه اسلامی جهت همکاری در توسعه راه‏های ارتباطی و ساخت و ساز اماکن رفاهی برای زائران درخواست شود تا خطرات ناشی از سوء مدیریت مسئولان عربستانی و کشورهای اسلامی گریبان‏گیر زائران خانه خدا نشود.

منابع:
1) تفسير نورالثقلين، عروس حويزي، موسسه اسماعيليان، قم.
2) تفسير صافي، ملامحسن فيض كاشاني، موسسه الاعلمي، بيروت.
3) تفسير كشاف، محمود زمخشري، دارالكتب العربي، بيروت.
4) تفسير في ظلال القرآن، سيد قطب دار الشروق، بيروت 1400 ق.
5) تفسيرالفرقان‌في‌تفسيرالقرآن، محمد صادقی، انتشارات‌فرهنگ‌اسلامي‌تهران،1410ق.
6) بحارالانوار، ج 99، ص 26.
7) فروع کافى، ج 4، ص 271.
8) راهنماى حرمین شریفین، ج 1، ص 54.
9) وسائل الشیعه، ج 8، ص 9.
10) پيام امام امير المومنين عليه السلام‏، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى، دار الكتب الاسلاميه‏، تهران‏، 1387 ه. ش‏، ج 1، ص 261.
11) امام خمینى و سایر مراجع، مناسک حج (محشى)، نشر مشعر، تهران، چاپ چهارم، ص 193-252،1416ق.
12) محمودى، محمد رضا، مناسک حج با حواشى مراجع تقلید، نشر مشعر، تهران، چاپ چهارم، ص 220، 1387ش.
13) مقدادى، محمد على، حج و عمره در آینه فقه مقارن، نشر مشعر، تهران، چاپ اول، ص 212، 1384ش؛ جزيرى، عبد الرحمن، غروى، سيد محمد، ياسر مازح، ‌الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت(ع)، دار الثقلين‌، بیروت، چاپ اول، ج ‌1، ص 835، 1419ق.
14) حج و عمره در آینه فقه مقارن، ص 212.
15) الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت(ع)، ج ‌1، ص 835-836.
16) موسوى شاهرودى‏، سيد مرتضى، جامع الفتاوى مناسک حج (با روشى جدید مطابق با فتاواى ده تن از مراجع عظام تقلید)، نشر مشعر، تهران، چاپ سوم، ص 173- 174، 1428ق.
17) حج و عمره در آینه فقه مقارن، ص 237.
18) حج و عمره در آینه فقه مقارن، ص 237؛ مغنیه، محمد جواد‌، الفقه علی المذاهب الخمسة، دار التیار الجدید، دار الجواد، بیروت، چاپ دهم، ج ‌1، ص 278، 1421ق.
19) حج و عمره در آینه فقه مقارن، 238؛ الفقه علی المذاهب الخمسة، ج ‌1، ص 278.
20) پیشوائى، مهدى، گودرزى، حسین، بحث‌هایى از فقه تطبیقى، ص 83، نشر مشعر، تهران، چاپ چهارم، 1381ش؛ امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، ج 1، ص 400-401، 1424ق.
21) بحث‌هایى از فقه تطبیقى، ص 83-84.
22) ابن رشد قرطبی، محمد بن أحمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد،ج 2، ص 107، دار الحدیث، قاهرة، 1425ق.
23) بحث‏هایى از فقه تطبیقى، ص 84.
24) افتخارى، علی، آراء المراجع فى الحج (على ضوء فتاوى الإمام الخمینى (ره) )، ج ‏1، ص 505-506، نشر مشعر، تهران، چاپ دوم، 1428ق.
25) ابن مازَه بخاری حنفی، أبو المعالی برهان الدین محمود بن أحمد، المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی فقه الإمام أبی حنیفة، محقق: سامی جندی، عبد الكریم، دار الكتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ج 2، ص 429، 1424ق.
26) جامع الفتاوى مناسک حج، ص 189.
27) بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، ج 2، ص 116.
28) الفقه على المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت(ع)، ج 1، ص 878 – 879.
29) بحث‏هایى از فقه تطبیقى، ص 91.
30) بحث‌هایى از فقه تطبیقى، ص 92؛ محقق داماد، محمد، كتاب الحج، ج 3، ص 121، چاپخانه مهر، قم، چاپ اول، 1401ق؛ جامع الفتاوى مناسک حج، ص 193.
31) بحث‌هایى از فقه تطبیقى، ص 92؛ موصلی بلدحی حنفی، عبد الله بن محمود، أبو دقیقة، شیخ محمود، الاختیار لتعلیل المختار، ج 1، ص 153، مطبعة الحلبی، قاهره، 1356ق؛ متن الرسالة، ص 75؛ نفراوی أزهری مالكی، أحمد بن غانم، الفواكه الدوانی على رسالة ابن أبی زید القیروانی، ج 1، ص 362، دار الفكر، بیروت، 1415ق؛ البیان فی مذهب الإمام الشافعی، ج 4، ص 326؛ العدة شرح العمدة، ص 213؛ ابن قدامه مقدسی، الكافی فی فقه الإمام أحمد، ج 1، ص 521، دار الكتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1414ق.
32) دانشنامه آزاد ویکی پدیا، فاجعه منای سال 1394، https://fa.wikipedia.org
33) پایگاه تحلیل خبری صراط: کد خبر: ۲۶۰۱۹۸.
34) پایگاه خبری سازمان حج و زیارت، کد خبر : 1652184809417682281.